[Docent] Tajemnice Browaru Zakładowego czyli tragiczna historia Poniatowej

[Pierre Celis]

Uruchomiony na początku 2016 roku Browar Zakładowy w Poniatowej zasługuje na oddzielny wpis dotyczący wyjątkowej lokalizacji. Na tym terenie mieściły się chronologicznie: Zakłady Tele i Radiotechniczne-Filia nr 2, Stalag 359, Poniatowa-Werke GmbH, Zakłady Elektromaszynowe Predom-EDA.

Zacznijmy od początku – w roku 1937 w ramach rządowego programu tworzenia Centralnego Okręgu Przemysłowego rozpoczęto budowę zakładów tele i radiotechnicznych, które miały produkować głównie na potrzeby wojska. Powstały pierwsze zabudowania Poniatowej – na przyfabrycznym osiedlu wybudowano 21 jednopiętrowych bloków natomiast  dwa kilometry na południe ulokowano trzy hale produkcyjne, magazyn, hotel, budynek administracyjny oraz gospodarczy, kotłownię i wodociąg. Doprowadzono bocznicę kolejki wąskotorowej która połączyła powstającą fabrykę ze szlakiem Nałęczów–Opole Lubelskie.

Rozpoczęcie produkcji w 1939 r. zbiegło się z wybuchem wojny. Niemcy początkowo urządzili na terenie zakładów warsztaty naprawcze parku maszynowego. We wrześniu 1941, po wybuchu wojny z ZSRR teren fabryczny ogrodzono podwójnym rzędem drutów kolczastych, postawiono strażnicze wieżyczki i zorganizowano tu stalag 359 dla jeńców sowieckich. Do grudnia przetransportowano ich tu ok. 2o tysięcy. Zakwaterowani byli w trzech nieogrzewanych fabrycznych halach i zmuszani do prac przy wyrębie lasu i rozbudowie obozu. Wskutek morderczej pracy, braku wyżywienia i zabójstw, do wiosny kolejnego roku przetrwał niecały tysiąc. Ludzie ci przeszli na stronę SS i odbyli przeszkolenie na obozowych strażników w obozie treningowym SS w Trawnikach. Obóz jeniecki został zlikwidowany. Na terenie fabrycznym ok. 20 tysięcy jeńców pochowano w 32 masowych grobach.

Jesienią 1942 r. fabryka została przekazana pod zarząd SS. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa trwała wtedy Akcja Reinhard czyli zorganizowana akcja deportacji i zagłady Żydów oraz grabieży ich mienia. W Poniatowej postanowiono zorganizować obóz pracy. Pierwszy transport wyselekcjonowanych ok. 1500 Żydów z getta w Opolu Lubelskim trafił do obozu w październiku 1942 r. Wśród nich byli Żydzi deportowani wcześniej z terenów Austrii i Słowacji. Stanowili oni później obozową elitę zakwaterowaną we względnie dobrych warunkach na terenie przyfabrycznego osiedla. Od lutego 1943 w związku z przeniesieniem zakładów krawieckich niemieckiego przedsiębiorcy Waltera Többensa, a później z ostateczną likwidacją warszawskiego getta, do Poniatowej przetransportowano z Warszawy ok. 15 tys. Żydów. Większość umieszczono w 30 drewnianych barakach postawionych obok hal fabrycznych, choć kilka tysięcy z nich kwaterowało w hali, gdzie panowały najgorsze warunki. 10 tysięcy więźniów Poniatowej wykorzystywanych było do pracy w zakładach tekstylnych Többensa pracujących dla potrzeb niemieckiej armii, sortowano tu i przerabiano mienie pomordowanych Żydów. Reszta pracowała przy utrzymaniu i rozbudowie obozu, a także poza jego terenem.

Gottlieb Hering z prawej

Komendantem obozu w Poniatowej był Gottlieb Hering, pełniący wcześniej funkcję komendanta obozu zagłady SS-Sonderkommando Belzec gdzie zagazowano pół miliona Żydów, głównie z dystryktów lubelskiego, galicyjskiego i krakowskiego. Po buncie żydowskich więźniów w innym obozie zagłady SS-Sonderkommando Sobibor, podczas którego zabito 12 członków obozowej załogi a 350 żydowskich więźniów zbiegło, Himmler zadecydował o likwidacji wszystkich Żydów znajdujących się w obozach SS na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Aktion Erntefest (Dożynki) miało miejsce 4 listopada 1943.  W trwających cały dzień masowych egzekucjach rozstrzelano wszystkich (ok. 14 tysięcy) Żydów przebywających w obozie w Poniatowej. W jednym z baraków nastąpił bunt więźniów, barak został podpalony przez SS, a znajdujący się tam więźniowie zostali spaleni żywcem. Początkowo 200 więźniów zostawiono przy życiu aby przeprowadzić spalenie ciał, jednak wskutek odmowy ich również rozstrzelano. Do zatarcia śladów sprowadzono 120 Żydów z lubelskiego Majdanka, którzy przez kolejne tygodnie spalali tysiące zwłok na rusztach stosów paleniskowych zbudowanych z szyn kolejowych. Pamiątkowy obelisk w miejscu rowów egzekucyjnych postawiono w Poniatowej dopiero w roku 2008.

Po wycofaniu się Niemców w połowie 1944, na terenie fabrycznym do wiosny kolejnego roku stacjonowały jednostki Armii Czerwonej. W 1949 ogłoszono odbudowę i rozbudowę fabryki noszącej nazwę Zakłady Wytwórcze Sprzętu Instalacyjnego, później przemianowane na Zakłady Elektromaszynowe Predom-EDA. Zajmowały się one produkcją sprzętu AGD (np. pralki i sokowirówki) ale prowadzono tu też produkcję zbrojeniową w zakresie broni lekkiej (naboje, pociski, pistolety, karabiny maszynowe oraz granaty). Śladem działalności zbrojeniowej jest przyległa do budynku wykorzystywanego obecnie przez Browar Zakładowy strzelnica. W zakładach EDA pracowało ok. 5 tys. osób, przy czym sama Poniatowa to ok. 10 tys. mieszkańców. Zakłady ogłosiły upadłość na początku lat 90-tych XX w. W budynku przyszłego Browaru Zakładowego działał później zakład poligraficzny.

Źródła i więcej informacji na temat lat 1941-43:

http://www.majdanek.eu/images/media/RGicewicz-oboz-w-poniatowej.pdf

http://www.deathcamps.org/occupation/poniatowa.html

Mapa obozu (po kliknięciu na ikonę aparatu otwierają się zdjęcia) – http://www.deathcamps.org/occupation/enlarged_pic.htm#

Zapraszam również do odwiedzenia strony, na której zamieszczona jest m.in. elektroniczna wersja mojej książki z roku 2002: Nazistowskie obozy zagłady. Opis i próba analizy zjawiska

 

 

 

Wyświetl pełny artykuł